پژوهش فرآیندی اندیشه‌محور است که طبق ملاحظاتی، شرایط حاضر را مدنظر قرار داده و جهت حل یک مشکل یا توسعه یک راه‌کار علمی و عملی تلاش می‌کند. نتیجه حاصل از پژوهش در اشکال گوناگون منتشر شده و موجب آگاهی سایر علاقه‌مندان به پیشرفت‌های ایجاد شده در حوزه مدنظر توسط آن پژوهش شود.
شکل‌های مختلف محصولات پژوهشی به صورت زیر خواهند بود:
1. پایان نامه: نتیجه پژوهشی مربوط به دانشجویان کارشناسی و کارشناسی‌ارشد که این افراد در پایان دوره و قبل از دریافت مدرک، موظف به نگارش آن می‌باشند.
2. رساله یا تز: نتیجه پژوهشی مربوط به دانشجویان دوره دکتری که این افراد برای دریافت مدرک تحصیلی نیازمند آن می‌باشند.
3. مقاله: مقاله‌ها انواع مختلفی دارند و به مقالات مجازی، علمی و پژوهشی و کلاسی تقسیم‌بندی می‌شوند.
- مقالات مجازی در قالب محتوای وب‌سایت‌های خبری، آموزشی، صنعتی، پزشکی و... تهیه می‌شوند و به دنبال اطلاع‌رسانی هستند.
- مقالات علمی و پژوهشی بعد از انجام فعالیت پژوهشی و با هدف افشای یافته‌ها و نتایج منتشر می‌شوند.
- مقالات کلاسی هم حول محتوای تحصیلی تهیه می‌گردند.
4. پروپزال: به معنای پیشنهاد پژوهشی بوده است و قبل از آغاز فرایند نگارش مقالات علمی، پایاننامه و رساله نوشته می‌شوند. پژوهشگر در پروپزال، خلاصه‌ای از محتوای نهایی را ارایه می‌دهد تا مجوز اولیه برای آغاز پژوهش را دریافت کند. همچنین بسیاری از طرح‌های پژوهشی که در آن یک پژوهشگر بر روی موضوعی خاص کار کرده و نتایج تحقیقات خود را جهت انتشار در مجلات و یا استفاده کاربردی نهادهای سفارش‌دهنده پژوهش، برون‌سازی می‌کند، باید دارای پروپوزال به‌منظور تأیید اولیه باشند. از این‌رو این بخش از اجزای مهم هر محصول پژوهشی به حساب می‌آید.
ساختار درونی مقاله، پایاننامه، رساله و پروپزال مشابه یکدیگر است. تمامی آنها دارای چکیده، مقدمه، پیشینه پژوهش، نتایج، بحث و نتیجه‌گیری هستند. با این وجود، تفاوت‌هایی نیز به لحاظ فنی در میان این مفاهیم وجود دارد که در ادامه خواهند آمد:
- تفاوت‌های اصلی پایان نامه و رساله
- موضوع پایاننامه می‌تواند مشابه یا مکمل موضوعات پژوهشی قبلی انتخاب شود؛ ولی رساله دکتری الزاماً موضوعی چالشی و جدید دارد.
- رساله دکتری بسیار مفصل‌تر از پایاننامه بوده و تکمیل آن به زمان و تلاش بیشتری نیاز دارد.
- دانشجویان کارشناسی و کارشناسی‌ارشد نتیجه اولین فعالیت پژوهشی و رسمی خودشان را در قالب پایاننامه ارایه می‌دهند و بیشتر آشنایی با روش‌شناسی و پژوهش علمی ملاک است. اما دانشجویان دکتری با روش‌شناسی آشنا بوده و باید روی تحلیل نظریه‌های قبلی و به طور کلی فعل نظریه‌پردازی متمرکز شوند.
- فرضیه‌ها، پیشینه و تحلیل پژوهشی در رساله یا تز دکتری قوی‌تر از پایان نامه است.
- رساله دکتری بیشتر روی دیدگاه و نظریات پژوهشگر متمرکز است؛ ولی پایاننامه بیشتر روی پیشینه پژوهش تأکید دارد.
- رساله بیشتر در حکم یک کتاب علمی است؛ ولی پایاننامه مشابه مقاله پژوهشی گسترده و مفصل است.
- در نگارش پایاننامه در ابتدا به پژوهش روی موضوع مشخص، تحلیل آن و اظهارنظر پیرامون اطلاعات جمع‌آوری‌شده پرداخته خواهد شد؛ اما در نگارش رساله به تفکر انتقادی و جمع‌آوری اطلاعات دقیق نیاز است.
- برای نگارش پایاننامه باید بیشتر به مطالعات قبلی مراجعه نمود. اما برای نگارش رساله کل فرآیند پژوهش بر عهده خود شخص بوده و نهایتاً می‌تواند از افراد خبره در رشته تخصصی خود کمک بگیرد.
- مقاله پژوهشی چه فرقی با پایان نامه و رساله دارد؟
- مقاله خلاصه‌ای از فعالیت پژوهشی برای ثبت در مجلات علمی و کسب رتبه و امتیاز علمی است و همانند پایاننامه و رساله با هدف کسب مدرک تحصیلی نوشته نمی‌شود.
- در مقاله پژوهشی، می‌توان حول موضوعات اصلی یا فرعی قید شده در پایاننامه و رساله صحبت کرد. پس نتایج نهایی پایاننامه و رساله را می‌توان به عنوان مقاله، چاپ کرد. از هر پایاننامه و رساله می‌توان یک یا چند مقاله پژوهشی معتبر استخراج کرد.
- چکیده‌ای از پایاننامه و رساله را هم می‌توان در قالب مقاله پژوهشی یا مطالعه موردی ارایه کرد.
- با نگارش مقاله پژوهشی، سایر افرد متخصص در رشته مدنظر از نتایج پژوهش، مطلع می‌شوند.
- با نگارش مقاله پژوهشی می‌توان نتایج و داده‌های به دست آمده در طول فرآیند کاری و تحصیلی را منتشر نمود.
- مقالات پژوهشی در انواع مختلف توصیفی و کمی منتشر می‌شوند و بیشتر در حکم تبادل اطلاعات میان دانشجویان و اساتید رشته‌های علمی عمل می‌کنند.
- انواع مقاله‌های علمی
مقاله‌های علمی را می‌توان به انواع پژوهشی، مروری و مطالعه موردی تقسیم کرد. اگر مقاله‌ای که نوشته شده است؛ تمامی معیارهای یک پژوهش اصیل و علمی را داشته باشد؛ پس قابلیت چاپ شدن در مجلات معتبر دنیا و ایران را کسب خواهد کرد.
- تفاوت میان مقاله‌های علمی با توجه به هدف آنها مشخص می‌شود. مقاله‌های پژوهشی ساختاری مشابه یک پروپزال دارند، ولی یافته‌های دقیق پس از جمع‌آوری داده‌ها در آنها ثبت شده و مورد تحلیل قرار می‌گیرند.
- مقالات مروری به دنبال بررسی، دسته‌بندی و بررسی آثار مطالعات قبلی هستند. نویسنده مقالات مروری تسلط و دانش کافی در مورد موضوع مورد بررسی را دارد.
- مطالعه موردی به بررسی عمیق یک مورد، اصل اثبات شده یا سیاست کلی می‌پردازد. نگارش مطالعه موردی نیز به دانش و تجربه گسترده در مورد موضوع مورد بررسی نیاز دارد. از این رو فراوانی مطالعه‌های موردی و مروری در مقایسه با مقاله‌های پژوهشی کمتر است.
- مقاله ISI و ISC چه تفاوتی با هم دارند؟
- انستیتو اطلاعات علمی (ISI) موسسه‌ای جهانی جهت رتبه‌بندی مجلات علمی در سراسر جهان است. پژوهشگران هم برای کسب امتیاز و رتبه علمی به دنبال چاپ مقالاتشان در مجلات معتبر از نظر ISI هستند.
- مرکز استناد علمی جهان اسلام (ISC) با هدف افزایش همکاری میان پژوهشگران و مراکز علمی اسلامی تأسیس شد. این مرکز، با معرفی بیش از هشتصد مجله، امکان چاپ مقالات در مدت زمان کمتر و با هزینه پایین‌تر را فراهم کرده که البته رتبه علمی پایین‌تری در مقایسه با مقالات ISI دارند.
- مسیر نگارش یک طرح پژوهشی مناسب:
نوشتن یک طرح پژوهشی، به معنای آماده سازی یک برنامه جامع برای یک تحقیق است که در آن باید روش‌های تحقیق، روش‌های جمع‌آوری داده‌ها، و هدف نهایی تحقیق شرح داده شود. در ادامه، مراحل مهمی که برای نوشتن یک طرح پژوهشی باید دنبال شود را توضیح داده خواهند شد:
- مقدمه: ابتدا باید موضوع پژوهش را معرفی کرده و اهمیت آن برای جامعه علمی توضیح داده شود. همچنین می‌توان چالش‌هایی که قصد حل آنها وجود دارد، بیان شوند.
- سوالات تحقیق: در این مرحله باید سوالات تحقیق به درستی شناسایی شوند. این سوالات باید جواب‌پذیر باشند و به بررسی هدف اصلی کمک نمایند.
- مرور ادبیات: در این مرحله باید به مرور ادبیات مرتبط با موضوع پژوهش پرداخته و دیدگاه‌های پژوهشگران دیگر را مرور نمود. این کار کمک می‌کند تا نتایج پژوهش در بستر ادبیات موجود قرار گیرند.
- روش‌های تحقیق: در این مرحله باید روش‌های تحقیق توضیح داده شوند. به عنوان مثال می‌توان بیان کرد که از چه نوع داده‌هایی استفاده می‌شود و چگونه آنها جمع آوری می‌گردند.
- برنامه تحقیق: در این مرحله باید برنامه تحقیق تشریح شود. این مرحله شامل زمان‌بندی و مراحل مختلف پژوهش می باشد.
- نتایج مورد انتظار: در این مرحله باید نتایج مورد انتظار بیان شوند. در این بخش باید به وضوح بیان کرد که چه نتایجی از تحقیق موردانتظار است و چگونه این نتایج به سوالات تحقیق کمک خواهند کرد.
- تجزیه و تحلیل داده‌ها: در این مرحله باید روش‌های تحلیل داده‌های را شرح و توضیح داد که به چگونگی به دست آوردن نتایج از داده‌های جمع‌آوری شده پرداخت.
- پیش بینی نتایج: در این مرحله می‌توان پیش‌بینی نتایج پژوهش را ارایه داد و به تفسیر آنها پرداخت.
- اهمیت و کاربردهای نتایج: در این بخش باید به وضوح بیان نمود که نتایج پژوهش چگونه به دانش، صنعت و جامعه کمک خواهند کرد و چه کاربردهایی در زمینه پژوهش‌های آینده خواهند داشت؟
- مراجع: در این مرحله باید لیست مراجعی که در نوشتن طرح پژوهشی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، بیان شوند. این لیست باید شامل منابعی باشد که به نوشتن طرح پژوهشی کمک کرده‌اند.
- در نهایت، باید به این نکته توجه نمود که یک طرح پژوهشی خوب باید شفاف، دقیق و کاربردی باشد و باید کمک کند تا پژوهشگران به نتایج مورد انتظار برسند.
برخی موارد و نکات دیگری که باید در نظر گرفته شوند به صورت زیر دسته‌بندی شده‌اند:
- قالب و استاندارد نوشتن یک طرح پژوهشی ممکن است برای هر دانشگاه و یا پایگاه‌های علمی مختلف متفاوت باشد. بنابراین، بهتر است قبل از شروع به نوشتن، قوانین و الزامات مورد نیاز بررسی شوند.
- مطالعه دقیق لازمه کار است و بررسی تحقیقات پیشین مرتبط با موضوع بسیار مهم. این‌گونه است که می‌توان به سوالات تحقیقی پاسخ داد.
- رعایت اصول علمی در نوشتن یک طرح پژوهشی مهم است. باید از پیش‌فرض‌ها خودداری کرد و داده‌هایی که بدست می‌آیند را با دقت تحلیل نمود.
- باید زمان‌بندی مربوط به تحقیق به درستی تنظیم گردد.
- قوانین و مقررات مربوط به حفظ حریم خصوصی و تصریح منابع از طریق فهرست مراجع معمولاً باید رعایت شود. همچنین باید مطمئن شد که مطالب با قوانین اخلاقی-علمی مطابقت دارد.
- هدف اصلی طرح پژوهشی باید در قالب یک فرضیه کلی شرح داده شود.
- در نوشتن طرح پژوهشی، نباید به اصل مسئله پرداخته شود، بلکه باید روی راه‌حل‌های ممکن و مؤثر تمرکز نمود.
- در نوشتن طرح پژوهشی باید به نکات قابل توجه از جمله اندازه نمونه و دقت پژوهش، محدودیت‌ها، موانع و همچنین مزایای پژوهش توجه کرد.
- آنچه در طرح پژوهشی نوشته شده است، باید با تمامی جزییات در پایان پژوهش ارایه شود.
- قابلیت اجرایی بودن پژوهش و همچنین مشخص بودن فرضیات، تعریف مفاهیم و متغیرهای مورد نیاز، یکی از نکات مهم در نوشتن طرح پژوهشی است.
- در نوشتن طرح پژوهشی، باید به مراحل پژوهش، روش‌های جمع‌آوری داده‌ها و روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها توجه بسیار نمود.